Świadome i nieświadome działanie układu nerwowego

Biorąc pod uwagę działanie układu nerwowego odróżniamy w nim część wywołującą świadome, zależne od woli reakcje organizmu oraz część zawiadującą reakcjami niezależnymi od naszej woli (najczęściej nieświadomymi), takimi jak skurcze serca, ruchy jelit, wydzielanie gruczołów itp. Pierwszą część nazwano układem somatycznym lub zwierzęcym, drugą układem wegetatywnym lub roślinnym, gdyż zawiaduje on działaniem narządów wewnętrznych i podstawowymi procesami życiowymi występującymi również u roślin. W układzie wegetatywnym wyróżnia się dwie części: współczulną (sympatyczną) i przy- współczulną (parasympatyczną). Układ ten reguluje funkcje narządów wewnętrznych w ten sposób, że działaniu części współczulnej przeciwstawia się zawsze antagonistyczne działanie części przywspółczulnej. I tak np. gdy część współczulną przyspiesza działanie serca, druga przywspółczulna stara się je opóźnić. Normalny rytm serca zależy od wypadkowej antagonistycznego działania obu tych układów, czyli jak się to inaczej określa od ich wzajemnego napięcia. Należy podkreślić z naciskiem, że przeprowadzony powyżej podział układu nerwowego na część zależną od naszej świadomości i woli oraz na część niezależną (autonomiczną) jest znacznym uproszczeniem sprawy, ułatwiającym zrozumienie działania układu nerwowego, ale nie odpowiadającym ściśle rzeczywistości. Badania uczonych wykazały, że w całym układzie nerwowym najwyższą funkcję pełni ośrodkowy układ nerwowy, a ściślej: zewnętrzna warstwa półkul mózgowych, zwana korą mózgową, będąca olbrzymim skupiskiem komórek nerwowych.
Wpływ kory mózgowej na pozornie niezależny układ wegetatywny bywa nieraz wyraźnie dostrzegalny wówczas, gdy dochodzi do szkodliwego oddziaływania bodźców korowych na pracę różnych narządów wewnętrznych. Zdrowe i prawidłowo zbudowane narządy wewnętrzne, np. serce lub narządy układu pokarmowego, pod wpływem tych bodźców zaczynają przejawiać nieprawidłową czynność i sprawiają dolegliwości i bóle, które imitują takie dolegliwości, jakie są odczuwane przy rzeczywistych uszkodzeniach tych narządów. Tego rodzaju stany noszą nazwę nerwicy. Różnego rodzaju nerwice narządowe wyzwalają najczęściej nadmierne obciążenia układu nerwowego i złe stosunki międzyludzkie. Z tego też względu leczenie i zapobieganie nerwicom sprowadza się głównie do usunięcia istniejących napięć i zapewnienia pogodnej atmosfery tak w domu rodzinnym, jak i w pracy.